Có bao giờ bạn cảm thấy mình luôn bị ép buộc phải làm những điều không muốn, hoặc luôn cảm thấy tội lỗi dù không rõ lý do? Đó có thể là dấu hiệu của Thao túng Tâm lý – một chiến thuật tinh vi mà kẻ thao túng sử dụng để kiểm soát cảm xúc và hành vi của người khác, khiến họ mất đi khả năng tự quyết định. Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá cách nhận diện Thao túng Tâm lý, các chiến thuật Thao túng Tâm lý, những tác động của nó và cách bảo vệ bản thân khỏi những ảnh hưởng tiêu cực để sống một cuộc sống tự do và lành mạnh.
Định nghĩa của Thao túng Tâm lý
Thao túng Tâm lý là một hình thức lạm dụng tinh thần, trong đó một cá nhân sử dụng các chiến thuật tinh vi để kiểm soát, khai thác và gây ảnh hưởng đến người khác (Braiker, 2004). Người thao túng thường sử dụng những thủ đoạn này để đạt được mục đích của mình, thường gây tổn hại đến sức khỏe tinh thần và cảm xúc của nạn nhân (Simon, 2010).
Các chiến thuật Thao túng Tâm lý
Các chiến thuật Thao túng Tâm lý thường được sử dụng một cách có chủ đích và khó nhận biết. Dưới đây là một số chiến thuật phổ biến kèm theo ví dụ và phân tích chi tiết:
Gaslighting
Gaslighting là một dạng thao túng tinh vi, trong đó người thao túng cố tình làm cho nạn nhân nghi ngờ về trí nhớ, nhận thức và sự tỉnh táo của chính mình. Họ có thể phủ nhận sự thật, bóp méo sự việc, hoặc đưa ra những thông tin sai lệch để khiến nạn nhân cảm thấy hoang mang, mất tự tin và phụ thuộc vào họ. (Stern, 2007)
- Ví dụ: Một người chồng thường xuyên về nhà muộn và có mùi nước hoa lạ. Khi vợ anh ta hỏi, anh ta khẳng định rằng anh ta đã làm thêm giờ và không hề gặp gỡ ai khác. Đưa bằng chứng hình ảnh chứng minh. Anh ta còn nói rằng vợ mình đang “nhạy cảm quá mức”, “hay ghen bóng gió”, và “đang tưởng tượng ra mọi chuyện”. Dần dần, người vợ bắt đầu nghi ngờ bản thân, tự hỏi liệu mình có đang quá đa nghi hay không.
- Phân tích: Chiến thuật này gây ra sự mất ổn định Tâm lý cho nạn nhân, khiến họ mất niềm tin vào bản thân và khả năng phán đoán của mình. Người thao túng lợi dụng điều này để kiểm soát suy nghĩ và hành vi của nạn nhân.
Đổ lỗi
Người thao túng liên tục đổ lỗi cho nạn nhân về mọi vấn đề, khiến họ cảm thấy mình luôn có lỗi và phải chịu trách nhiệm cho mọi việc xảy ra. Chiến thuật này nhằm mục đích hạ thấp lòng tự trọng của nạn nhân và khiến họ dễ kiểm soát hơn. (Forward, 1997)
- Ví dụ: Một người mẹ liên tục đổ lỗi cho con gái về việc mình không hạnh phúc trong hôn nhân. Bà ta nói rằng nếu con gái ngoan ngoãn, nghe lời hơn thì chồng bà ta đã không ngoại tình. Cô con gái lớn lên với cảm giác tội lỗi và tự trách bản thân về những vấn đề của cha mẹ.
- Phân tích: Việc đổ lỗi liên tục khiến nạn nhân internalize (nội tâm hóa) những lời chỉ trích, khiến họ tin rằng mình thực sự là nguyên nhân gây ra những vấn đề. Điều này dẫn đến sự tự ti, mặc cảm và phụ thuộc vào người thao túng.
Chiêu trò “đóng vai nạn nhân”
Người thao túng thường xuyên đóng vai nạn nhân để lấy được sự đồng cảm và thương hại từ người khác. (Simon, 2010) Họ có thể phóng đại những khó khăn của mình, đổ lỗi cho người khác về những bất hạnh của bản thân, hoặc tỏ ra yếu đuối để khiến người khác cảm thấy có trách nhiệm phải chăm sóc và giúp đỡ họ.
- Ví dụ: Một người bạn thường xuyên kể lể về những khó khăn của mình, luôn than thở về việc mình kém may mắn, bị người khác đối xử bất công. Họ luôn tìm cách khiến bạn cảm thấy thương hại và có trách nhiệm phải an ủi, giúp đỡ họ.
- Phân tích: Bằng cách đóng vai nạn nhân, người thao túng kích hoạt lòng trắc ẩn của người khác. Họ lợi dụng điều này để nhận được sự quan tâm, chăm sóc, và thậm chí là sự phục tùng từ người khác.
Đe dọa
Sử dụng lời nói, hành động hoặc cử chỉ đe dọa để khiến nạn nhân sợ hãi và tuân theo ý muốn của mình (Braiker, 2004). Hành vi hăm dọa có thể bao gồm đe dọa bạo lực, tống tiền, hoặc đe dọa tiết lộ thông tin bí mật của nạn nhân.
- Ví dụ: Một người sếp đe dọa sẽ sa thải nhân viên nếu họ không làm thêm giờ. Hoặc một người bạn trai đe dọa sẽ chia tay nếu bạn gái không đồng ý quan hệ tình dục.
- Phân tích: Hành vi hăm dọa tạo ra nỗi sợ hãi cho nạn nhân, khiến họ cảm thấy bất an và buộc phải tuân theo yêu cầu của người thao túng để tránh những hậu quả tiêu cực.
Cô lập
Người thao túng cố gắng cô lập nạn nhân khỏi bạn bè và gia đình, khiến họ phụ thuộc vào mình (Forward, 1997). Họ có thể nói xấu người thân của nạn nhân, cấm đoán nạn nhân gặp gỡ bạn bè, hoặc tạo ra những rào cản để ngăn chặn sự giao tiếp của nạn nhân với thế giới bên ngoài (ví dụ như tự đề cao vai trò của bản thân với nạn nhân).
- Ví dụ: Một người bạn trai kiểm soát bạn gái bằng cách cấm cô ấy gặp gỡ bạn bè, theo dõi tin nhắn và cuộc gọi của cô ấy, và yêu cầu cô ấy phải báo cáo mọi hoạt động của mình. Luôn cho cô cảm giác dựa dẫm hoặc phụ thuộc, chỉ có anh ta mới có khả năng giúp đỡ cô ấy. Và khi không có anh ta thì cô ấy không thể sống được.
- Phân tích: Việc cô lập nạn nhân khiến họ mất đi mạng lưới hỗ trợ xã hội, khiến họ cảm thấy cô đơn, lạc lõng và phụ thuộc hoàn toàn vào người thao túng.
Tặng quà và lấy lòng
Sử dụng quà, lời khen, hoặc những hành động tử tế để lấy lòng nạn nhân, khiến họ cảm thấy mắc nợ và khó từ chối yêu cầu của mình. Chiến thuật này thường được sử dụng để tạo ra cảm giác ràng buộc và khiến nạn nhân cảm thấy khó khăn khi từ chối người thao túng. (Simon, 2010)
- Ví dụ: Một người đồng nghiệp thường xuyên mua cà phê, tặng quà cho bạn, và khen ngợi bạn hết lời. Sau đó, họ nhờ bạn làm giúp một số việc cá nhân, và bạn cảm thấy khó khăn khi từ chối vì “ngại” với họ.
- Phân tích: Việc tặng quà và lấy lòng tạo ra cảm giác mắc nợ và nghĩa vụ phải đáp trả ở nạn nhân. Người thao túng lợi dụng điều này để yêu cầu những đặc ân hoặc sự giúp đỡ từ nạn nhân.
Passive-aggressive
Thể hiện sự tức giận, thù địch một cách gián tiếp thông qua những lời nói mỉa mai, hành động gây khó chịu, hoặc sự im lặng. Hành vi này nhằm mục đích trừng phạt nạn nhân hoặc gây ra sự khó chịu mà không cần phải đối mặt trực tiếp (Long, 2018).
- Ví dụ: Khi bạn nhờ người yêu giúp đỡ việc nhà, họ đồng ý nhưng lại làm một cách chậm chạp, miễn cưỡng, và tỏ ra khó chịu. Hoặc khi bạn góp ý về một vấn đề, họ im lặng, không nói gì, nhưng lại tỏ thái độ giận dỗi.
- Phân tích: Hành vi passive-aggressive là một cách thể hiện sự tức giận một cách “âm thầm”, khiến nạn nhân cảm thấy khó chịu, bối rối, và không biết phải phản ứng như thế nào.
Nhận diện Thao túng Tâm lý
Việc nhận biết các dấu hiệu của Thao túng Tâm lý là rất quan trọng để bảo vệ bản thân khỏi những tác động tiêu cực của nó. Tuy nhiên, việc này không hề dễ dàng vì người thao túng thường rất tinh vi và che giấu ý đồ của mình. Dưới đây là một số dấu hiệu cảnh báo kèm theo ví dụ cụ thể:
- Cảm xúc tiêu cực thường xuyên: Bạn thường xuyên cảm thấy bối rối, lo lắng, tự ti, tội lỗi, hoặc nghi ngờ về bản thân (Walker, 2013). Người thao túng thường sử dụng những lời nói, hành động hoặc cử chỉ tinh vi để khiến nạn nhân cảm thấy không an toàn, tự ti và nghi ngờ bản thân. Họ có thể chỉ trích, chê bai, hạ thấp nạn nhân một cách “vô tình” hoặc “vì muốn tốt cho bạn”.
- Mất niềm tin vào bản thân: Bạn nghi ngờ về nhận thức, trí nhớ và sự tỉnh táo của chính mình (Braiker, 2004). Người thao túng cố tình bóp méo sự thật, phủ nhận những gì đã xảy ra, hoặc nói những điều trái ngược với những gì bạn biết để khiến bạn mất niềm tin vào bản thân. Họ muốn bạn phụ thuộc vào họ để xác định đúng sai, thật giả.
- Cảm giác bị kiểm soát: Bạn cảm thấy mình luôn phải chiều lòng người khác và sợ làm họ phật ý. (Forward, 1997). Người thao túng thường đặt ra những quy tắc ngầm trong mối quan hệ, và bạn cảm thấy mình phải tuân theo những quy tắc đó để duy trì mối quan hệ. Họ có thể sử dụng những chiến thuật như dỗi hờn, im lặng, hoặc đe dọa để kiểm soát hành vi của bạn.
- Cô lập xã hội: Bạn cảm thấy bị cô lập khỏi bạn bè và gia đình (Simon, 2010). Bằng cách cô lập bạn khỏi những người thân yêu, người thao túng muốn bạn chỉ còn biết dựa vào họ, khiến bạn phụ thuộc vào họ về mặt tinh thần và cảm xúc.
- Tự đổ lỗi: Bạn luôn phải xin lỗi, ngay cả khi bạn không làm gì sai (Walker, 2013). Việc liên tục bị đổ lỗi khiến bạn cảm thấy mình luôn có lỗi, phải chịu trách nhiệm cho mọi vấn đề trong mối quan hệ. Điều này khiến bạn mất tự tin và dễ dàng bị kiểm soát.
- Kiệt quệ về mặt cảm xúc: Bạn cảm thấy kiệt quệ về mặt cảm xúc, mất năng lượng và động lực (Long, 2018). Việc liên tục phải đối phó với những chiến thuật thao túng tinh vi khiến bạn kiệt quệ về mặt cảm xúc. Bạn cảm thấy như mình đang bị “hút cạn” năng lượng, không còn sức lực để sống một cuộc sống trọn vẹn.
Hệ lụy của Thao túng Tâm lý
Thao túng Tâm lý có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần và thể chất của nạn nhân. Những ảnh hưởng này có thể kéo dài ngay cả khi nạn nhân đã thoát khỏi mối quan hệ độc hại.
- Rối loạn Tâm lý: Nạn nhân có thể trải qua các triệu chứng lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn, và các rối loạn Tâm lý khác (Herman, 1992). Việc liên tục bị thao túng, kiểm soát, và lạm dụng tinh thần gây ra những tổn thương sâu sắc đến Tâm lý của nạn nhân. Những tổn thương này có thể biểu hiện dưới dạng các rối loạn Tâm lý, ảnh hưởng đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của nạn nhân.
- Mất tự tin và lòng tự trọng: Việc liên tục bị hạ thấp, chỉ trích, và đổ lỗi có thể khiến nạn nhân mất tự tin vào bản thân và đánh mất giá trị của chính mình. (Walker, 2013)
- Khó khăn trong các mối quan hệ: Nạn nhân có thể gặp khó khăn trong việc tin tưởng người khác và xây dựng các mối quan hệ lành mạnh (Braiker, 2004). Những trải nghiệm tiêu cực trong quá khứ khiến nạn nhân mất niềm tin vào người khác. Họ có thể trở nên đa nghi, cảnh giác, hoặc thậm chí là xa lánh mọi người xung quanh.
- Vấn đề về sức khỏe thể chất: Stress kéo dài do bị Thao túng Tâm lý có thể dẫn đến các vấn đề về sức khỏe như đau đầu, mất ngủ, rối loạn tiêu hóa, suy giảm hệ miễn dịch (Van der Kolk, 2014). Stress Tâm lý có thể ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất thông qua nhiều cơ chế khác nhau. Ví dụ, stress có thể làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ bị nhiễm trùng. Stress cũng có thể gây ra các thay đổi sinh lý như tăng huyết áp, tăng nhịp tim, rối loạn nội tiết tố…
Đối phó với Thao túng Tâm lý
Nếu bạn nhận thấy mình đang là nạn nhân của Thao túng Tâm lý, hãy thực hiện các bước sau để bảo vệ bản thân:
- Nhận thức: Bước đầu tiên để đối phó với Thao túng Tâm lý là nhận thức được bạn đang là nạn nhân (Walker, 2013). Hãy lắng nghe cảm xúc của bản thân, nếu bạn thường xuyên cảm thấy lo lắng, bất an, tội lỗi, hoặc nghi ngờ bản thân khi ở bên cạnh một người nào đó, đó có thể là dấu hiệu bạn đang bị thao túng.
- Đặt ra ranh giới: Hãy học cách nói “không” và đặt ra ranh giới rõ ràng trong các mối quan hệ. Bạn có quyền từ chối những yêu cầu vô lý, bảo vệ quyền lợi của mình, và không cho phép người khác kiểm soát cuộc sống của bạn (Forward, 1997).
- Tìm kiếm sự hỗ trợ: Chia sẻ với bạn bè, gia đình, hoặc chuyên gia Tâm lý để nhận được sự hỗ trợ và giúp đỡ. Việc chia sẻ với người khác giúp bạn giải tỏa cảm xúc, nhận được những lời khuyên hữu ích, và có thêm động lực để thoát khỏi mối quan hệ độc hại.
- Chăm sóc bản thân: Ưu tiên chăm sóc sức khỏe tinh thần và thể chất của bản thân. Hãy dành thời gian cho những hoạt động bạn yêu thích, tập thể dục, ăn uống lành mạnh, và ngủ đủ giấc. Việc chăm sóc bản thân giúp bạn tăng cường sức khỏe tinh thần và khả năng đối phó với stress (Van der Kolk, 2014).
- Cắt đứt mối quan hệ: Trong một số trường hợp, cách tốt nhất để thoát khỏi Thao túng Tâm lý là cắt đứt mối quan hệ với người thao túng. Đây là một quyết định khó khăn, nhưng đôi khi đó là cách duy nhất để bảo vệ bản thân khỏi những tổn thương Tâm lý lâu dài (Braiker, 2004).
Kết luận
Thao túng Tâm lý là một vấn đề nghiêm trọng, có thể gây ra những tổn thương lâu dài. Các kĩ thuật theo túng Tâm lý này ngày càng trở nên phổ biến, với nhiều người và với nhiều mục đích khác nhau. Tuy nhiên, chúng không được sử dụng với một mục đích chính thống và đúng mực. Điều này gây ra nhiều bất lợi cho những người vô tình trở thành nạn nhân của những chiêu trò này. Hãy nhớ rằng bạn xứng đáng được đối xử với sự tôn trọng và yêu thương. Nếu bạn đang là nạn nhân của Thao túng Tâm lý, đừng ngần ngại tìm kiếm sự giúp đỡ.
Tài liệu tham khảo
- Braiker, H. B. (2004). Who’s pulling your strings?: How to break the cycle of manipulation and regain control of your life. McGraw-Hill.
- Forward, S. (1997). Emotional blackmail: When the people in your life use fear, obligation, and guilt to manipulate you. HarperCollins.
- Herman, J. L. (1992). Trauma and recovery. BasicBooks.
- Long, N. (2018). The power of passive-aggressive behavior: Recognizing and dealing with the hidden anger that affects your relationships. Career Press.
- Simon, G. K. (2010). In sheep’s clothing: Understanding and dealing with manipulative people. Parkhurst Brothers Publishers.
