Rối loạn phát triển ngôn ngữ ở trẻ em là tình trạng trẻ gặp khó khăn trong việc hiểu, sử dụng, hoặc biểu đạt ngôn ngữ. Tình trạng này có thể xuất hiện ở nhiều mức độ khác nhau, từ nhẹ đến nghiêm trọng, và ảnh hưởng đến các khía cạnh quan trọng như giao tiếp, học tập, và phát triển xã hội. Nhiều bậc cha mẹ thường nhầm lẫn giữa rối loạn ngôn ngữ và chậm nói thông thường, dẫn đến việc bỏ lỡ thời điểm vàng để can thiệp. Bài viết nhằm giúp phụ huynh nhận biết sớm các dấu hiệu rối loạn ngôn ngữ ở trẻ, từ đó có thể hỗ trợ con kịp thời và hiệu quả. Với nhận thức đúng đắn, phụ huynh không chỉ có thể phối hợp tốt hơn với chuyên gia mà còn tạo môi trường hỗ trợ tại nhà, giúp trẻ cải thiện khả năng giao tiếp, xây dựng sự tự tin và hòa nhập xã hội.
Rối loạn phát triển ngôn ngữ ở trẻ là gì?
Theo Viện Quốc Gia về Điếc và Các Rối loạn Giao tiếp khác (NIDCD, 2022), rối loạn ngôn ngữ ở trẻ hay rối loạn phát triển ngôn ngữ (DLD) là tình trạng gây trở ngại cho việc học tập, hiểu biết và sử dụng ngôn ngữ. Rối loạn phát triển ngôn ngữ có thể gây ảnh hưởng tới khả năng nghe, nói, đọc, viết ở trẻ. Theo Plumptre (2022), rối loạn phát triển ngôn ngữ bao gồm hai loại chính: rối loạn ngôn ngữ biểu đạt và rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận.
Rối loạn ngôn ngữ biểu đạt xảy ra khi trẻ không thể sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt suy nghĩ, cảm xúc của mình. Trẻ thường gặp khó khăn trong việc gọi tên đồ vật, kể chuyện, hoặc sử dụng cử chỉ để truyền đạt ý muốn. Trong khi đó, ở trẻ chậm nói, mặc dù trẻ chỉ nói được vài từ đơn giản như “baba” hay “mama”, nhưng trẻ vẫn hiểu được các câu giao tiếp cơ bản. Ví dụ, khi nghe câu “Lấy cho mẹ cái ly.”, trẻ có thể hiểu và thực hiện đúng yêu cầu. Trẻ chậm nói thường sử dụng cử chỉ, chỉ tay hoặc các âm thanh đơn giản thay vì dùng lời nói đầy đủ để giao tiếp. Nếu trẻ 18 tháng tuổi không thể phát âm “mama” hoặc “dada” hoặc khi trẻ 24 tháng tuổi vẫn không thể nói ít nhất 25 từ thông dụng, đây có thể là dấu hiệu sớm cảnh báo việc trẻ có nguy cơ mắc phải chứng rối loạn ngôn ngữ truyền đạt.
Rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận xảy ra khi trẻ gặp khó khăn trong việc hiểu các lời nói, lời chỉ dẫn hay thông tin được truyền đạt trực tiếp đến mình hoặc các cuộc hội thoại diễn ra xung quanh. Trẻ cũng có thể gặp khó khăn trong việc hiểu những cử chỉ đơn giản như yêu cầu đi, lại gần, hoặc ngồi yên.
Trong một số trường hợp, trẻ có thể mắc đồng thời cả rối loạn ngôn ngữ biểu đạt và tiếp nhận.
Nguyên nhân gây rối loạn phát triển ngôn ngữ ở trẻ
Rối loạn phát triển ngôn ngữ là một chứng rối loạn phát triển thần kinh. Theo NIDCD (2022), khác với tình trạng chậm nói, xảy ra khi trẻ có sự phát triển ngôn ngữ muộn hơn so với độ tuổi, chứng rối loạn ngôn ngữ này không liên quan tới các yếu tố ngoại cảnh như thiếu môi trường tiếp xúc với ngôn ngữ, hay việc trẻ gặp khó khăn tạm thời cản trở khả năng nghe, hoặc bị mất thính lực, tự kỷ. Nguyên nhân trực tiếp gây ra chứng rối loạn này vẫn chưa được xác định.
Tìm hiểu thêm về trẻ chậm nói tại bài viết: https://iprta.vn/tre-cham-noi/
Tuy vậy, yếu tố di truyền được cho là có liên quan đến sự hình thành của rối loạn phát triển ngôn ngữ ở trẻ. So với những trẻ khác, trẻ mắc chứng rối loạn này thường có khả năng cao có cha mẹ hoặc anh chị em cũng gặp phải khó khăn trong ngôn ngữ. Cụ thể, khoảng 50-70% trẻ mắc chứng rối loạn phát triển ngôn ngữ có ít nhất 1 thành viên trong gia đình cũng mắc chứng rối loạn này.
Thêm vào đó, theo nghiên cứu từ Boerma et al. (2023), một số các tác nhân có thể ảnh hưởng tới sự hình thành của chứng rối loạn này, bao gồm việc sinh non, người mẹ hút thuốc trong thai kỳ, và các vấn đề liên quan tới giấc ngủ. Những yếu tố này gắn liền với các cơ chế có thể ảnh hưởng đến một yếu tố quan trọng trong nhận thức thần kinh, từ đó gây trở ngại trong quá trình học ngôn ngữ
Dấu hiệu nhận biết trẻ đang bị rối loạn ngôn ngữ
Các dấu hiệu nhận biết trẻ bị rối loạn ngôn ngữ được phân theo hai loại: rối loạn tiếp nhận và rối loạn biểu đạt.
Rối loạn ngôn ngữ tiếp nhận có các biểu hiện sau sau:
- Khó khăn trong việc hiểu phát âm của các từ
- Khó khăn khi thực hiện theo các chỉ dẫn bằng lời nói
- Khó khăn trong việc sắp xếp diễn đạt các suy nghĩ một cách mạch lạc
Rối loạn biểu đạt được nhận diện qua những đặc điểm sau ở trẻ:
- Khó khăn trong việc sắp xếp từ ngữ thành câu hợp lý
- Sắp xếp từ trong câu một cách lộn xộn
- Khó tìm từ đúng khi nói
- Thường ậm ờ khi nói, khó nói một câu mạch lạc
- Lặp lại các cụm từ hoặc câu hỏi khi trả lời
Tác động của rối loạn ngôn ngữ đến sự phát triển của trẻ
Rối loạn ngôn ngữ có thể tác động tiêu cực đến sự phát triển toàn diện của trẻ. Trẻ mắc rối loạn ngôn ngữ gặp khó khăn trong việc hiểu và sử dụng ngôn ngữ, ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp, học tập và tương tác xã hội. Nói cách khác, trẻ có thể gặp khó khăn trong việc hiểu những gì người khác truyền đạt, hoặc gặp trở ngại khi tiếp nhận thông tin từ cuộc trò chuyện hoặc các chỉ dẫn bằng lời nói. Đồng thời, trẻ cũng có thể khó sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt suy nghĩ, cảm xúc hoặc nhu cầu của mình. Hậu quả là khả năng giao tiếp của trẻ bị hạn chế, dẫn đến việc không thể tham gia hoặc duy trì các cuộc trò chuyện một cách hiệu quả.
Khi ở trường, trẻ có thể gặp trở ngại trong việc nghe giảng, hiểu bài hoặc làm theo hướng dẫn của giáo viên, làm giảm hiệu quả học tập. Về mặt xã hội, rối loạn ngôn ngữ có thể khiến trẻ cảm thấy tự ti, khó kết bạn hoặc tham gia vào các hoạt động nhóm vì không thể diễn đạt hoặc hiểu các tương tác xã hội. Nếu không được can thiệp kịp thời, rối loạn ngôn ngữ có thể kéo dài và gây ra các vấn đề tâm lý, như trầm cảm hoặc lo âu, khi trẻ trưởng thành (Badii, 2018; Plumptre, 2022).
Các biện pháp can thiệp và điều trị
Khi phát hiện trẻ có dấu hiệu mắc chứng rối loạn phát triển ngôn ngữ, cha mẹ hoặc người giám hộ nên đưa trẻ đến các các nhà trị liệu ngôn ngữ để nhận được sự đánh giá chuyên môn về tình trạng của trẻ. Các chuyên gia ngôn ngữ trị liệu có thể làm việc cùng trẻ và người giám hộ để cải thiện khả năng giao tiếp và biểu đạt thông qua nhiều phương pháp khác nhau, bao gồm:
- Âm ngữ trị liệu: Phương pháp này tập trung vào việc phát triển khả năng phát âm đúng, mở rộng từ vựng và cải thiện ngữ pháp cho trẻ. Các nhà trị liệu ngôn ngữ thường đưa ra các bài tập hoặc hoạt động như đối thoại, đọc truyện hay các câu đố vui nhằm giúp trẻ luyện tập khả năng giao tiếp tự nhiên hơn. Chẳng hạn, khi đọc truyện, chuyên gia có thể khuyến khích trẻ kể lại câu chuyện bằng cách sử dụng những từ vựng mới hoặc ngữ pháp phức tạp hơn, như “Con chó nhỏ chạy nhanh vào trong vườn” thay vì chỉ nói “Con chó chạy”. Những hoạt động này giúp trẻ không chỉ học cách phát âm chính xác mà còn biết cách sử dụng ngôn ngữ trong các tình huống giao tiếp hàng ngày, giúp cải thiện khả năng tương tác và thể hiện bản thân tốt hơn.
- Trị liệu hành vi ứng dụng: Phương pháp này chú trọng vào việc khuyến khích các hành vi tích cực và giảm thiểu các hành vi không mong muốn. Chẳng hạn, khi trẻ muốn lấy nước nhưng chỉ chỉ tay thay vì nói, người hướng dẫn sẽ khuyến khích trẻ phát âm từ đơn giản như “nước” hoặc “uống”. Nếu trẻ thực hiện đúng, trẻ sẽ nhận được ly nước kèm theo lời khen như “Con giỏi lắm!” để khuyến khích thói quen giao tiếp này. Ngược lại, nếu trẻ có thói quen la hét để thu hút sự chú ý, người hướng dẫn có thể không phản hồi hành vi này. Khi trẻ sử dụng từ ngữ lịch sự như “Giúp con,” trẻ sẽ nhận được phản hồi tích cực ngay lập tức. Trong trường hợp người hướng dẫn dạy trẻ những câu dài hơn, như “Con muốn chơi ô tô”, việc hướng dẫn sẽ được chia thành các bước nhỏ. Ban đầu trẻ chỉ cần nói “ô tô”, sau đó tăng dần lên “muốn ô tô”, và cuối cùng là “Con muốn chơi ô tô”. Mỗi bước tiến bộ của trẻ đều được ghi nhận bằng lời khen hoặc phần thưởng để khích lệ trẻ. Thông qua các hoạt động tăng cường giao tiếp như vậy, phương pháp trị liệu này giúp trẻ từng bước hình thành thói quen sử dụng ngôn ngữ một cách tự nhiên trong cuộc sống hàng ngày.
- Phương pháp giao tiếp thay thế: được sử dụng cho những trẻ gặp khó khăn nghiêm trọng trong giao tiếp, giúp trẻ biểu đạt nhu cầu và mong muốn thông qua các công cụ hỗ trợ như hình ảnh, cử chỉ, ngôn ngữ ký hiệu, hoặc thiết bị điện tử. Trẻ có thể chỉ vào hình ảnh hoặc biểu tượng để yêu cầu những điều cơ bản như “ăn,” “uống,” hay sử dụng cử chỉ hoặc ký hiệu tay để giao tiếp. Các thiết bị điện tử như máy tính bảng cũng giúp trẻ phát âm hoặc lựa chọn từ để giao tiếp. Phương pháp này không chỉ giúp trẻ tự lập hơn mà còn giảm thiểu cảm giác thất vọng khi không thể diễn đạt ý muốn, đồng thời thúc đẩy sự phát triển ngôn ngữ theo thời gian.
Ngoài ra, sự phối hợp tích cực từ phía phụ huynh và người giám hộ của trẻ là đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ trẻ cải thiện các kỹ năng ngôn ngữ. Các chuyên gia ngôn ngữ trị liệu có thể cung cấp hướng dẫn cũng như các bài tập đơn giản để phụ huynh để áp dụng tại nhà, thúc đẩy trẻ phát triển các kỹ năng được học trong các buổi trị liệu. Chẳng hạn, cha mẹ có thể giúp trẻ mở rộng từ vựng thông qua việc đọc sách, đặt câu hỏi hoặc giao tiếp thường xuyên.
Việc điều trị chứng rối loạn phát triển ngôn ngữ có thể giúp trẻ xây dựng các kỹ năng xã hội, phát triển khả năng hiểu ngôn ngữ tốt hơn, cải thiện khả năng nghe nói đọc viết, sắp xếp thông tin mạch lạc, hiểu và làm theo được các chỉ dẫn. Trong nhiều trường hợp, các nhà trị liệu ngôn ngữ có thể giúp trẻ mắc rối loạn phát triển ngôn ngữ đủ điều kiện nhận các dịch vụ hỗ trợ tại trường học (Cleveland Clinic, n.d.).
Dù việc điều trị chứng rối loạn này có thể có những thách thức, nhưng trẻ đã phải đối mặt với sự thất vọng khi giao tiếp và thể hiện bản thân. Việc tạo ra một không gian an toàn, khuyến khích và hỗ trợ từ phía phụ huynh, người giám hộ, cũng như trường học, kết hợp với sự can thiệp của các chuyên gia ngôn ngữ là yếu tố then chốt giúp trẻ phát triển tốt hơn và sớm cải thiện các kỹ năng ngôn ngữ.
Cách đăng ký khám tại Viện IPRTA
- Điền thông tin vào biểu mẫu dưới đây hoặc
- Liên hệ trực tiếp qua hotline/zalo 090 696 28 56 của Viện để được hỗ trợ nhanh chóng và chi tiết
Kết luận
Rối loạn phát triển ngôn ngữ là một tình trạng nghiêm trọng ảnh hưởng đến sự phát triển toàn diện của trẻ, đặc biệt trong các khía cạnh giao tiếp, học tập và tương tác xã hội. Việc nhận biết và can thiệp sớm rối loạn ngôn ngữ không chỉ giúp trẻ vượt qua khó khăn trong quá trình phát triển ngôn ngữ mà còn giảm thiểu các tác động tiêu cực lâu dài về mặt tâm lý và hành vi. Cha mẹ và người giám hộ đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện sớm dấu hiệu của rối loạn ngôn ngữ và tạo ra môi trường hỗ trợ tích cực cho trẻ. Nếu có bất kỳ nghi ngờ nào về sự phát triển ngôn ngữ của trẻ, phụ huynh nên tìm kiếm sự hỗ trợ từ các chuyên gia ngôn ngữ trị liệu để nhận được sự đánh giá và can thiệp phù hợp, giúp trẻ phát triển khả năng giao tiếp một cách tự tin và hiệu quả.
Tài liệu tham khảo
- Badii, C. (2018). Language disorder. Healthline.
- Boerma, T., ter Haar, S., Ganga, R., Wijnen, F., Blom, E., & Wierenga, C. J. (2023). What risk factors for Developmental Language Disorder can tell us about the neurobiological mechanisms of language development. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 154, 105398–105398. doi.org/10.1016/j.neubiorev.2023.105398
- Cleveland Clinic. Developmental Language Disorder. (2024).
- National Institute on Deafness and Other Communication Disorders. (2022). Developmental Language Disorder.
- Plumptre, E. (2022). What are language disorders? Verywell Mind.
Viện Trưởng Nguyễn Thị Thùy Dung không chỉ là một chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực tâm lý học mà còn là người tiên phong trong nghiên cứu và đào tạo tâm lý ứng dụng tại Việt Nam. Sinh ngày 20/01/1982 tại Đắk Lắk, quê quán Bình Định, chị đã không ngừng nỗ lực để đạt được thành tựu xuất sắc trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là tâm lý học và giáo dục mầm non.
Là người sáng lập và điều hành Viện Nghiên cứu, Đào tạo và Ứng dụng Tâm lý (IPRTA), chị Dung đã dành trọn tâm huyết của mình cho các hoạt động nghiên cứu và phát triển các phương pháp hỗ trợ trẻ em có nhu cầu đặc biệt, cũng như đào tạo đội ngũ chuyên gia tâm lý. Không chỉ giới hạn trong vai trò viện trưởng, chị còn sáng lập Trường Mầm non Em Bé Hạnh Phúc và Hệ thống trung tâm giáo dục, nhân văn, tủ sách Tâm lý “Ước Mơ Của Mẹ”, góp phần nâng cao nhận thức về tâm lý trẻ em trong cộng đồng.
